CÔNG TÁC QUẢN LÝ, BẢO TỒN, TÔN TẠO DI TÍCH
Ngay sau khi được thành lập (1994) Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đã tổ chức nghiên cứu xây dựng quy hoạch, kế hoạch trùng tu, tôn tạo di tích giai đoạn 1995 - 2000, phân kỳ thực hiện.
Năm 2012, khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc được Nhà nước công nhận là di tích Quốc gia đặc biệt; Lễ hội Côn Sơn - Kiếp Bạc là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Với các giá trị đặc biệt to lớn về lịch sử, văn hóa Côn Sơn – Kiếp Bạc đã và đang khẳng định được vị trí, vai trò trong nền văn hóa tỉnh Đông và cả nước. Có được kết quả như ngày hôm nay là cả một quá trình xây dựng và phát triển của Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc trong 20 năm với công tác quản lý, bảo tồn, tôn tạo di tích. Theo văn bia, thư tịch cổ cho biết Côn Sơn – Kiếp Bạc được xây dựng từ thời Trần. Văn bia cũng cho biết quy mô kiến trúc của hai khu di tích Côn Sơn và Kiếp Bạc được xây dựng rất rộng, gồm nhiều công trình kiến trúc lớn, bề thế, nguy nga lộng lẫy. Trải qua biết bao biến cố của lịch sử và sự khắc nghiệt của thiên nhiên vùng nhiệt đới, các công trình kiến trúc to lớn ở Côn Sơn, Kiếp Bạc đã hư hại và mất mát khá nhiều. Phần còn lại của di tích không lớn so với các hạng mục công trình vốn có trong lịch sử và hầu hết được trùng tu, tôn tạo vào khoảng cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX như: Chùa Côn Sơn, nhà Tổ, tháp Huyền Quang và khu nhà tăng ni (khu Côn Sơn); nghi môn đền, hai nhà Thành Các và Đền chính (khu Kiếp Bạc). Các hạng mục này, nhìn chung đã và đang bị mối mọt, dột nát, xuống cấp nghiêm trọng. Hạ tầng cơ sở của khu di tích như đường, điện, bến bãi... hầu như chưa có gì.
Ngay sau khi được thành lập (1994), Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đã tổ chức nghiên cứu xây dựng quy hoạch, kế hoạch trùng tu, tôn tạo di tích trình các cấp có thẩm quyền để phân kỳ thực hiện. Từ năm 1995 đến nay Nhà nước đã đầu tư nhiều tỷ đồng cho việc trùng tu tôn tạo hàng loạt các hạng mục công trình ở cả 2 khu di tích, đồng thời nâng cấp cải tạo mới nhiều công trình phục vụ du khách theo hướng phát triển phục vụ du lịch, văn hóa và lễ hội. Các đợt trùng tu, tôn tạo di tích có thể chia làm 3 giai đoạn:
Giai đoạn (1995 - 2000): Đây là giai đoạn đẩy mạnh chống xuống cấp di tích. Trong giai đoạn này các công trình đã được tôn tạo ở Côn Sơn như: Tòa tiền đường, Thiêu hương, Thượng điện, Nhà thờ Tổ, Tháp tổ Huyền Quang, các nhà bia, Tam quan, gác chuông, giếng Ngọc, đường lên Bàn Cờ Tiên, Sân chùa, Hồ Bán Nguyệt... Các công trình ở đền Kiếp Bạc như: Sân đền Kiếp Bạc, Giếng Mắt Rồng, 2 nhà Thành Các, 2 dãy Giải Vũ, Tòa Trung Từ, Tòa Hậu Cung, Tòa Tiền Tế... Các công trình tôn tạo, tu bổ được chỉ đạo chặt chẽ, bảo đảm yêu cầu cao về các mặt kỹ thuật, mỹ thuật theo nguyên tắc bảo tồn di tích, lưu giữ được các nét đặc trưng văn hóa truyền thống của dân tộc, đạt được sự bền chắc tồn tại lâu dài, được các nhà chuyên môn, các cán bộ nghiên cứu khoa học và nhân dân đánh giá cao.
Cùng với việc tu bổ tôn tạo, nhiều công trình cơ sở hạ tầng, mở rộng không gian di tích và lễ hội đã được đầu tư xây dựng gồm có: gần 5km đường dải nhựa thuộc nội bộ di tích Côn Sơn, các bãi đỗ xe, các công trình cấp nước sạch, công trình đường điện sinh hoạt, nhà vệ sinh, trồng cây cải tạo môi trường cảnh quan di tích...ở Kiếp Bạc hoàn chỉnh xây dựng công trình trạm bơm tiêu úng 1000m3/h, gần 10km đường dây tải điện từ Sao Đỏ về Kiếp Bạc, hơn 1km đường bê tông và 2 bãi đỗ xe rộng 11.000m2. Đó là những cơ sở hạ tầng rất thiết thực đối với định hướng phát triển của khu di tích và góp phần cải thiện đời sống của nhân dân địa phương.
Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc còn khai thác nguồn vốn tự thu như: Két công đức và lệ phí tham quan để tu sửa, xây dựng tôn tạo các công trình phụ trợ của di tích, nhằm phục vụ cho sự đi lại, nghỉ ngơi và tham quan, thắp hương tưởng niệm của nhân dân. Nhà trưng bày ở 2 di tích Côn Sơn và Kiếp Bạc hàng năm đều được tu sửa, chỉnh lý nội dung. Xây nhà làm việc và đón tiếp khách ở Kiếp Bạc; Bố trí nơi thắp hương ngoài trời, tu bổ, xây lát đường đi trong khu nội tự ở khu di tích; Xây các nhà vệ sinh công cộng tự hoại... Ngoài ra, Ban quản lý di tích còn tích cực vận động nhân dân công đức cúng tiến thêm nhiều đồ thờ, tế tự như: Câu đối, Đại tự, Bát biểu, Ngựa thờ, Ban thờ, Voi đá, đỉnh đồng, khám tượng...Số lượng lên tới hàng trăm hiện vật, với giá trị ước tính vài trăm triệu đồng.
Giai đoạn từ (2000 - 2010): Đây là giai đoạn tiếp tục chống xuống cấp di tích và tôn tạo một số di tích đã mất. Giai đoạn này, được sự quan tâm của Trung ương và của tỉnh, Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đang tiếp tục thực hiện các dự án phục hồi xây dựng các công trình đã bị thiên nhiên hủy hoại và chiến tranh tàn phá xây dựng mới một số các công trình tâm linh lớn. Tại Côn Sơn đã xây dựng và hoàn thiện đền thờ anh hùng dân tộc - Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi với 22 hạng mục công trình; Đền thờ Quan Tư Đồ Trần Nguyên Đán và Nhà bia trên nền nhà cũ Nguyễn Trãi, Thạch Bàn; Khôi phục Ngũ Nhạc linh từ; Làm đường lên núi Ngũ Nhạc; Vườn Tháp mộ, chùa Côn Sơn, Nhà Tả hành lang, Nhà Hữu hàng lang, cầu Thấu Ngọc, khu vực Thanh Hư Động ở Côn Sơn. Tại khu di tích Kiếp Bạc đã hoàn thiện tu bổ sân đền Kiếp Bạc, khuôn viên tường bao nội tự, khuôn viên nhà Bạc và các công trình Đền Nam Tào, Bắc Đẩu, Viên Lăng và di tích Phủ đệ của Trần Hưng Đạo ở đền Kiếp Bạc. Để phục vụ cho việc quản lý, tu bổ, tôn tạo và phát huy bền vững giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể khu di tích, được sự đồng ý của Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) và UBND tỉnh Hải Dương, giai đoạn này Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đã tổ chức thực và khẩn trương hoàn thành quy hoạch tổng thể khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đến năm 2020.
Giai đoạn (2010 - đến nay): Ngày 18/6/2010 của Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quy hoạch tổng thể bảo tồn Khu di tích lịch sử - văn hóa Côn Sơn- Kiếp Bạc gắn với phát triển du lịch, thị xã Chí Linh, Hải Dương. Đây là giai đoạn đẩy mạnh quá trình trùng tu, tôn tạo di tích theo nội dung quy hoạch đã được ký. Được sự chỉ đạo, quan tâm của Đảng, Nhà nước và ủy ban nhân dân tỉnh Hải Dương, những năm gần đây khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc không ngừng được đầu tư xây dựng. Việc triển khai thực hiện các dự án đầu tư theo bản quy hoạch đã được Đại hội Đảng bộ tỉnh Hải Dương xác định là nhiệm vụ trọng tâm trong chiến lược phát triển văn hóa, xã hội của tỉnh. Đến nay một số các hạng mục di tích đã và đang được hoàn thành như sau:
Năm 2012, hoàn thiện khuôn viên đền thờ Nguyễn Trãi, đền thờ Trần Nguyên Đán giai đoạn 2.
Năm 2012, khai quật khảo cổ tại Côn Sơn - Kiếp Bạc để phục vụ cho việc trùng tu di tích.
Năm 2013 - 2014, xây dựng tuyến đường vào khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đoạn từ Quốc lộ 37 vào đền Kiếp Bạc
Năm 2013 - 2014, hoàn thành xây dựng công trình tu bổ, tôn tạo đền Kiếp Bạc; Xây dựng bãi xe Kiếp Bạc
Giai đoạn này cũng hoàn thành bản quy hoạch chi tiết Côn Sơn - Kiếp Bạc theo bản quy hoạch tổng thể đã được thủ tướng phê duyệt. Nhìn tổng thể, các hạng mục công trình tu bổ, tôn tạo và xây dựng trong những năm qua đều đạt yêu cầu về chất lượng, kỹ thuật, mỹ thuật, hòa nhập cảnh quan chung của di tích được các nhà chuyên môn và nhân dân đánh giá tốt.
Hiện nay, Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đang tập trung triển khai tiếp các dự án như:
Dựng Toà cửu phẩm liên hoa tại chùa Côn Sơn
Xây dựng tòa tổ đường, hậu đường chùa Côn Sơn
Xây dựng nhà trưng bầy tại Kiếp Bạc
Xây dựng tượng đài chiến thắng quân Nguyên Mông trên đỉnh núi Trán Rồng và hệ thống đường bậc lên núi Trán Rồng đi núi Bắc Đẩu, Từ Cũ.
Trong quá trình hoạt động, từ kinh nghiệm thực tiễn, Ban quản lý di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đã làm tốt công tác xã hội hóa hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di tích. Đồng thời tiến hành nhiều biện pháp triển khai thực hiện công tác này nhằm tuyên truyền sâu rộng trong nhân dân tham gia đóng góp xây dựng di tích; xây dựng mối quan hệ mật thiết với các tổ chức xã hội, các "cơ cánh" (đoàn lễ) của nhân dân ở các địa phương trong và ngoài nước để vận động công đức... Vì thế nguồn kinh phí nhân dân đóng góp cho tu bổ di tích hàng năm không ngừng tăng. Từ năm 2011 đến nay, nhiều hạng mục công trình bằng nguồn vốn do nhân dân đóng góp đã hoàn thành. Đặc biệt công trình tu bổ đền Kiếp bạc hiện nay đã nhận được sự công được to lớn của nhân dân.
Khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc từ khi hình thành cho đến ngày nay, đã khẳng định vai trò và giá trị đặc biệt trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc. Các giá trị văn hoá, tôn giáo, tín ngưỡng… ở nơi đây đều xuất phát từ truyền thống yêu nước, chống giặc ngoại xâm, lòng tự hào và tự tôn dân tộc. Trải qua suốt quá trình lịch sử, hệ thống di sản văn hóa Côn Sơn - Kiếp Bạc được chắt lọc, bổ sung, phát huy ngày càng phong phú, hoàn chỉnh tốt đẹp hơn, góp phần tạo nên sắc thái văn hóa dân tộc. Với những kết quả công tác tu bổ, tôn tạo, bảo tồn di tích trên đã tạo cảnh quan của khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc ngày càng khang trang và đáp ứng nhu cầu tham quan tưởng niệm của mọi tầng lớp nhân dân. Sự mến mộ của du khách thập phương đối với di tích ngày càng rộng khắp trong cả nước. Cùng với sự phát triển của đất nước, khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc đã và đang khẳng định được vị thế, vai trò là một trong những trung tâm văn hóa, tín ngưỡng, là điểm du lịch lớn của tỉnh nhà và của cả nước.
