Ngày 14 tháng 12 năm 2000, sau một qúa trình chuẩn bị, qua nhiều cuộc hội thảo được sự đóng góp của nhiều nhà khoa học, nhiều chuyên gia đầu ngành, nhiều nghệ nhân, trên nhiều lĩnh vực, như xây dựng, sử học, hội hoạ, kiến trúc, hán nôm…cùng với quyết tâm cao của cán bộ và nhân dân tỉnh Hải Dương, đền thờ Ức Trai đã chính thức được khởi công xây dựng. Sau gần hai năm thi công, ngày 16 tháng 8 năm Nhâm Tuất (tức ngày 22/9/2002) lễ khánh thành đền thờ Ức Trai đã được tổ chức long trọng tại Côn Sơn.
Nguyễn Trãi, hiệu là Ức Trai, sinh năm 1380 tại kinh thành Thăng Long; cha là Nguyễn Phi Khanh, nguyên quán ở làng Chi Ngại, nay thuộc xã Cộng Hoà, thành phố Chí Linh, sau dời đến làng Ngọc Ổi, tức Nhị Khê, nay thuộc huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây; Mẹ là Trần Thị Thái, con gái quan Tư đồ Trần Nguyên Đán.
Tuổi thơ Nguyễn Trãi sống với ông ngoại tại kinh thành Thăng Long; từ năm 1385 thì theo ông ngoại về ở Côn Sơn. Năm 1390, sau khi Trần Nguyên Đán qua đời, Nguyễn Trãi trở về Nhị Khê sống với cha. Được ông ngoại và cha trực tiếp dạy dỗ, rèn luyện, Nguyễn Trãi nổi tiếng tài đức và có chí lớn. Năm 20 tuổi đã thi đỗ Thái học sinh, cùng cha làm quan cho nhà Hồ.
Thời giặc Minh xâm lược, theo lời cha dặn, ông mang nặng nợ nước, thù nhà, nuôi chí phục quốc. Dù bị giam lỏng 10 năm ròng ở thành Đông Quan, vẫn soạn Bình Ngô sách, nung nấu chí giết giặc.
Thoát khỏi vòng kiềm toả của giặc, ông đến Lam Sơn tụ nghĩa, dự hội thề Lũng Nhai, dâng Bình Ngô sách ở Lỗi Giang, đem hết tài trí giúp Lê Lợi lãnh đạo cuộc kháng chiến chống quân Minh, có công rất lớn. Kháng chiến thắng lợi, Nguyễn Trãi thay mặt Lê lợi soạn Bình Ngô đại cáo, tổng kết tài tình cuộc kháng chiến vĩ đại. Đó là áng thiên cổ hùng văn, là bản tuyên ngôn độc lập thứ hai của dân tộc.
Toàn cảnh đền thờ Nguyễn Trãi
Thời bình, Nguyễn Trãi dốc lòng giúp nhà Lê sửa sang việc nước, tổ chức triều chính, làm quốc gia cường thịnh. Theo Nguyễn Mộng Tuân (người đương thời) đánh giá, là chưa có ai bằng.
Song vì chế độ phong kiến thời ấy lắm kẻ ghét ghen, đố kị với người hiền tài cương trực nên năm 1442 Nguyễn Trãi bị giết hại bởi vụ án Lệ Chi viên vô cùng thảm khốc. Phải 22 năm sau, Lê Thánh Tông mới giải oan cho ông. Và, 600 năm sau, trong thời đại Hồ Chí Minh, Nguyễn Trãi đã được suy tôn là Anh hùng dân tộc. Tổ chức Giáo dục, khoa học và văn hoá của Liên Hiệp Quốc (UNESCO) đã công nhận Nguyễn Trãi là Danh nhân Văn hoá thế giới.
Nguyễn Trãi không chỉ là một nhà chính trị, nhà quân sự, nhà ngoại giao thiên tài, mà còn là một nhà văn hoá lớn, trí tuệ uyên bác, nhân cách cao thượng, một nhà trước tác lừng danh của dân tộc, để lại cho đời nhiều tác phẩm lớn, có giá trị bất hủ. Nguyễn Trãi là một con người toàn tài hiếm có của dân tộc Việt Nam. Cuộc đời và sự nghiệp của ông là bài ca yêu nước, yêu dân, mãi mãi toả sáng vằng vặc như sao Khuê trên bầu trời, xứng đáng với lòng khâm phục, kính yêu và tự hào của nhân dân.
Côn Sơn là khu di tích lịch sử đặc điệt quan trọng của nước ta, gắn liền với nhiều danh nhân lịch sử – văn hoá như: Trần Nhân Tông, Huyền Quang, Trần Nguyên Đán, Nguyễn Phi Khanh v.v…Côn Sơn không chỉ là quê cha đất tổ của Nguyễn Trãi, mà còn là nơi ông sống những năm tháng tuổi thơ với ông ngoại, nơi ông sống những ngày sóng gió và những năm tháng cuối đời. Đối với Nguyễn Trãi, Côn Sơn là “gia sơn”, là “cố hương”, là “cố lý” vô cùng thân thiết, gắn bó máu thịt với cuộc đời ông, góp phần hun đúc nên hồn thơ chan chứa, tinh thần cốt cách, khí phách lớn lao của người anh hùng dân tộc; và Côn Sơn luôn là người bạn tâm giao cho ông kí thác tâm hồn.
Từ lâu, trong tâm trí nhân dân Việt Nam và bạn bè quốc tế, nói đến Côn Sơn là mọi người nghĩ ngay đến Nguyễn Trãi và ngược lại, nói đến Nguyễn Trãi là nghĩ đến Côn Sơn. Vậy mà khách thập phương ai cũng ngỡ ngàng khi đặt chân đến mảnh đất thiêng liêng này, được sống với biết bao kỷ niệm về Nguyễn Trãi, nhưng không có một ngôi đền thờ ông để dâng hương tưởng niệm. Vì thế xây dựng đền thờ Nguyễn Trãi ở Côn Sơn đã trở thành ước nguyện của nhân dân bao năm nay. Bằng tất cả tấm lòng ngưỡng mộ và thành kính đối với ông, ngày 14 tháng 12 năm 2000, sau một qúa trình chuẩn bị, qua nhiều cuộc hội thảo được sự đóng góp của nhiều nhà khoa học, nhiều chuyên gia đầu ngành, nhiều nghệ nhân, trên nhiều lĩnh vực, như xây dựng, sử học, hội hoạ, kiến trúc, hán nôm…cùng với quyết tâm cao của cán bộ và nhân dân tỉnh Hải Dương, đền thờ Ức Trai đã chính thức được khởi công xây dựng. Sau gần hai năm thi công, ngày 16 tháng 8 năm Nhâm Tuất (tức ngày 22/9/2002) lễ khánh thành đền thờ Ức Trai đã được tổ chức long trọng tại Côn Sơn. Đền thờ Ức Trai toạ lạc trên một vị trí có thể nói là đắc địa dưới chân núi Ngũ Nhạc,hướng chính là Nam ghé Đông 29010’. Minh đường của đền nhìn thẳng ra hồ Côn Sơn, nơi có núi Phượng Hoàng và núi Hồ Phóng chầu vào. Thế của đền thờ Nguyễn Trãi là:
Tựa vào sừng sững Tổ sơn
Nhìn ra trập trùng An Lạc
Hữu bạch hổ là cổ sơn Kỳ Lân
Tả thanh long là linh sơn Ngũ Nhạc
Liền kề dòng suối ngân nga
Bốn Phía rừng thông bát ngát
Ngôi đền xây dựng trên diện tích 10.000m2 với 15 hạng mục công trình. Sau khi thắp hương ở lư hương đá và chiêm ngưỡng bức phù điêu “ngư long gia hội” cùng đôi rồng đá nằm uy linh cuộn mình trên đường thần đạo trước cửa đền, quý khách bước vào đền chính. Đền rộng 200m2, kiến trúc theo kiểu chữ công (I). Các bức cốn, đầu dư đều chạm lộng, chạm bong, theo phong cách cổ truyền thời hậu Lê. Tổng thể công trình được xây dựng bằng những vật liệu quý hiếm: hơn 500m3 gỗ lim; hàng nghìn mét khối đá xanh Thanh Hoá; hàng vạn viên gạch, ngói phục chế theo lối cổ…Hoành phi, câu đối trong đền do Viện nghiên cứu Hán nôm sưu tầm tuyển chọn, Nội dung của hoành phi, câu đối thể hiện tâm hồn, nhân cách cao đẹp, tài năng và công đức lớn lao của Nguyễn Trãi, đồng thời thể hiện thái độ tôn vinh, tấm lòng biết ơn đối với Nguyễn Trãi. Gian Tiền tế bài trí ban thờ công đồng ở chính giữa, bên trái là ban thờ Sơn thần, bên phải là ban thờ Thổ địa theo tín ngưỡng cổ truyền. Trung từ có đặt ban lễ trình. Hậu cung bài trí tượng thờ chân dung Nguyễn Trãi bằng đồng cùng bài vị song thân phụ mẫu.
Toàn cảnh đền thờ Nguyễn Trãi
Giờ đây, bên cạnh ngôi chùa Côn Sơn nguy nga cổ kính, rừng núi Côn Sơn lại tiếp nhận thêm một công trình văn hoá mới, đó là đền thờ Nguyễn Trãi. Đền thờ uy nghi hoành tráng, càng tô điểm thêm, rạng rỡ thêm khu di tích lịch sử đặc biệt quan trọng quốc gia này.