Tháp Viên Thông đặt xá lị của Đệ nhị Tổ Trúc Lâm Pháp Loa tôn giả, dựng ở sau chùa Thanh Mai, núi Phật Tích, nay thuộc phường Nguyễn Trãi, thành phố Hải Phòng. Theo văn bia “Thanh Mai Viên Thông tháp bi” (hiện còn ở chùa Thanh Mai) niên hiệu Đại Trị thứ 5 (1362) thì Pháp Loa sinh năm 1284 tại thôn Đồng Hoà, hương Cửu La, giang Nam Sách (nay là phường Ái Quốc, thành phố Hải Phòng). Năm Hưng Long thứ 12 (1304), Pháp Loa được Đệ nhất Tổ Trần Nhân Tông cho theo làm đệ tử, xuất gia tu hành tại chùa Côn Sơn, đặt tên là Thiện Lai. Năm 1305, được ban pháp hiệu là Pháp Loa. Năm 1307 tại am Ngoạ Vân, Yên Tử, Pháp Loa được Điều Ngự Trần Nhân Tông trao y bát và tâm kệ; Tháng Giêng năm 1308, được Điều Ngự Trần Nhân Tông đặc phong kế thế trụ trì làm Tổ thứ 2 của Thiền phái Trúc Lâm.
Viên Thông bảo tháp
Ngày 3 tháng 3 năm 1330, thiển sư viên tịch, vua Trần ban 10 lạng vàng để xây Viên Thông Bảo tháp tại chùa Thanh Mai. Tháp Viên Thông thời Trần nay không còn. Ngôi tháp hiện nay được xây dựng lại vào thời Lê năm 1715. Tháp cao khoảng 5m, được xây dựng bằng đá ráp mẫu nâu xám (vật liệu tại chỗ), hiện không còn nền tháp. Đế tháp: Đế tháp Viên Thông hình vuông cân đối, mỗi cạnh dài 3,29m, cao 1,1m, được ghép bằng đá, chạm khắc hình cánh sen. Đế tháp như một đài sen đỡ lấy khám thờ, giống như phong cách kiến trúc của tháp Huệ Quang (Tháp mộ của Đệ Nhất Tổ Phật Hoàng Trần Nhân Tông). Tháp xây ba tầng, bằng đá. Tầng một gắn liền với đế tháp tạo thành một khối hoàn chỉnh, phía trên là khám thờ. Cửa khám cao 0,75m, rộng 0,65m. Các vị sư và nhân dân kể lại, trước đây trong khám đặt tượng Đệ nhị tổ Pháp Loa Tôn giả tạc bằng đá. Rất tiếc pho tượng đá này hiện nay không còn, chỉ còn nhang án bằng đá và bát hương. Nhang án trang trí hoa cúc, hoa sen, rồng chầu mặt trời như tháp Huệ Quang. Ở các tầng trên không chạm khắc trang trí mà thu nhỏ dần lên đến mái. Trên chóp tháp đặt bình cam lộ. Phía sau tháp có tấm bia đá khắc trên phiến đá xanh khỗ 1,1m x 0,65m không trang trí hoa văn. Văn bia khắc năm Vĩnh Thịnh thứ 14, đời Lê Dụ Tông (1718). Trong văn bia bia có đoạn: “Lẽ thường tháp là để quy táng thân cốt. Bởi vậy, trải bao đời đều nói là quy táng xá lỵ của Phật. Trời đất xoay chuyển, nhà Trần lên ngôi, lấy nhân đức vỗ về dân Nam, lấy nghĩa lý giữ yên nước Việt. Thánh Tổ ta (Pháp Loa) xuất thế, bản thụ tiền duyên, tu trì đắc đạo, hoằng dương Phật đạo, phỗ thí tịnh giáo viên mãn. Khi tịch diệt lên cõi niết bàn tại chùa Thanh Mai, núi Phật Tích, làng Đỗ Xá, huyện Phượng Nhãn. Bấy giờ Anh Tông Hoàng để rất tôn sùng, gia phong thụy hiệu, ban cho vàng xây tháp, gọi là tháp Viên Thông”. Qua việc xây dựng, trang trí mới thấy ý đồ sâu xa của nhà vua muốn cho tháp được tôn nghiêm trường cửu. Tháp quý xây từ năm Đại Trị (1362) thời Trần, trải đến triều Lê đã mấy trăm năm, mưa dập gió vùi, gạch đá đổ nát. Nay muốn chấn hưng Phật đạo, nhớ đến tố xưa, Trụ trì tăng Tỳ Khưu… cùng mọi người phát tâm tu sửa ngôi tháp”. Năm 1998, tháp Viên Thông được trùng tu lại như hiện nay.
Văn bia khắc sau tháp Viên Thông (năm 1718)
Viên Thông Bảo tháp là công trình kiến trúc Phật giáo quan trọng mang phong cách nghệ thuật kiến trúc thời Hậu Lê, là nguồn sử liệu quý để nghiên cứu lịch sử chùa Thanh Mai và lịch sử Phật giáo Trúc Lâm Việt Nam.
Ban Quản lý di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc